Tuesday, July 30, 2013

राजेश खन्ना, किशोर कुमार और महंमद रफी!



इस साल १८ जुलाई को राजेश खन्ना की प्रथम पूण्यतिथि पर जिस किसी भी मिडीया में उन्हें श्रद्धांजलि दी, हर जगह ‘काका’ की फिल्मों के गाने याद करते समय किशोर कुमार के गाये गीत ही ज्यादा बजे और यह स्वाभाविक भी तो था. क्योंकि राजेश खन्ना और किशोर कुमार एक दुसरे के पूरक कलाकार थे. दोनों के करियर का सूरज सच्चे अर्थ में एक दुसरे के साथ मिलकर काम करने से ज्यादा चमका था.आराधना’ से मची इन दोनों की धूम जैसे कहीं ठहरी ही नहीं! 

आराधना’ के संगीत सर्जन के दौरान एस. डी. बर्मन की बिमारी के चलते उन के सहायक बेटे आर.डी. बर्मन ने किशोर कुमार से गाने गवाने में जो सक्रीय भूमिका अदा की थी, उस पर काफी कुछ लिखा जा चूका है. ये भी पढने में आया था कि पंचम ने किशोर दा के नाम का प्रस्ताव किया उसे खुद दादा बर्मन ने भी मंजूर किया था. इस लिये अकेले राहूल बाबा को क्रेडिट देना ठीक नहीं होगा.

जो भी हो. अंतत: हकीकत तो ये ही हुई कि आराधना’ से किशोर कुमार का बतौर गायक एक नया जन्म हुआ तथा राजेश खन्ना जैसे सुपर स्टार को भी अपनी एक अलग आवाज़ मिली. वो भी एक ऐसी आवाज़ जो किसी ज़माने में देव आनंद जैसे लडकीओं के प्रिय अभिनेता का स्वर हुआ करता था. इस में दोनों ही कलाकारों का हित था. खन्ना के लिये देव साहब के नक्शे कदम पर चलते दिखकर युवा महिलाओं में अपनी जगह बनाना आसान हो रहा था.


जब कि किशोर कुमार को नये ज़माने के युवा स्टार की आवाज़ बनने का मौका मिल रहा था. यहां एक और बात का उल्लेख भी आवश्यक है; कि सचिन दा ने देव आनंद के लिये किशोर कुमार के स्वर का उपयोग काफी समय से बंद हो कर दिया था. किशोर कुमार ने अपनी पहली पत्नी  से अलग होकर मधुबाला से शादी की उस के बाद के समय में दादा बर्मन ने जैसे किशोर दा का बहिष्कार किया था.

वरना क्या कारण हो सकता है कि जिस गायक के साथ ‘चलती का नाम गाडी’ जैसा सुपर हीट एल्बम दिया हो उस के साथ फिर कई साल तक कोई पिक्चर ही न हों? खास कर देव आनंद के लिये? उन के लिये पहले एक से अधिक फिल्मों में जिन्हों ने किशोर कुमार की आवाज़ ली थी, वही बर्मन दादा अब एक दो नहीं इतनी सारी देव आनंद की पिक्चरों में किशोर कुमार को एक भी गाना नहीं दे रहे थे.... सुची तो देखिये? ‘काला पानी’, ‘सोलवां साल’, ‘काला बाज़ार’, ‘मंझिल’, ‘बात एक रात की’, ‘तेरे घर के सामने’, ‘एक के बाद एक’ और ‘बम्बई का बाबु’.


देव साहब की इतनी सारी फिल्मों के गानों में  किशोर कुमार के लिये सचिन दा के पास एक भी गीत नहीं था!  हालांकि ‘आराधना’ के पहले ‘गाईड’ औरतीन देवीयां’ में किशोर को गाने जरूर मिले थे. मगर अब राजेश खन्ना से जुडने से वे किसी एक संगीतकार के मोहताज न रहकर एक स्टार की आवाज़ बन रहे थे. फिर जो हुआ वह इतिहास है. राजेश खन्ना, किशोर कुमार और राहूल देव बर्मन की जो त्रिवेणी बनी, उस से कैसे कैसे बेमिसाल गाने बहे?


“मेरे सपनों की रानी...” और “रूप तेरा मस्ताना...” से प्रारंभ हुई इस यात्रा के बारे में काफी कुछ लिखा जा चूका है और शायद कोई चाहे तो उस पर डोक्टरेट भी कर सके इतनी सारी अच्छी कृतियां इन तीनों ने मिलकर दी हैं. उन में “चिनगारी कोई भडके... (अमरप्रेम), “मैं शायर बदनाम...” (नमक हराम), “दीवाना लेके आया है...” (मेरे जीवन साथी) और “ये जो मोहब्बत है....”(कटी पतंग) जैसे सोलो और “हम दोनों दो प्रेमी दुनिया छोड चले...” से लेकर “करवटें बदलते रहें सारी रात हम....” जैसे युगल गीत शामिल हैं.
 
इस लिये उस खज़ाने को याद करना स्वाभाविक भी है. मगर हम आज उस लीक से हटकर राजेश खन्ना और मोहम्मद रफी के गानों को याद करने की कोशीश करेंगे; क्यूं कि इस हफ्ते ३१ जुलाई को रफी साहब की पूण्यतिथि भी है. यह करने का एक कारण ये भी है कि हर बात में विवाद ढूंढने के आदी लोग रफी और किशोर कुमार के बीच में कोई खींचातानी होने की कल्पनाएं सालों चलाते रहे थे. उन सब के मुंह तब से बंद हो गये हैं जब से लक्ष्मीकान्त प्यारेलाल वाले प्यारे जी ने एक मुलाकात में सार्वजनिक रूप से कही है.


प्यारे भैया ने कहा है कि राजेश खन्ना पर फिल्माया जानेवाला ‘दुश्मन’ का कव्वालीनूमा गाना “वादा तेरा वादा...” गाने के लिये जब किशोर दा से कहा गया था, तब उन्हों ने कहा था कि इस के लिये रफी साहब ही योग्य गायक हैं. उन से गवाइये. अंततः राजेश खन्ना ने गाने को फिल्म से निकाल देने की बात कही, तब किशोर कुमार ने गाया और ये किशोर कुमार की टेलेन्ट का ही परिणाम है कि आज उस कव्वाली को रफी की आवाज़ में सोचा भी नहीं जा सकता!  

मगर राजेश खन्ना की प्रथम फिल्म ‘आखरी खत’ में “और कुछ देर ठहर, और कुछ देर न जा...” तथा खन्ना की पहली कलर पिक्चर ‘राज़’ में “अकेले हैं चले आओ, जहां हो....” दोनों में रफी साहब की आवाज़ थी. और तो और खुद राहूल देव बर्मन ने भी तो राजेश खन्ना के लिये ‘धी ट्रेइन’ में “गुलाबी आंखें जो तेरी देखीं...” गाने के लिये रफी की आवाज़ ली थी. अरे, ‘आराधना’ में भी “गुन गुना रहे हैं भंवरे..” तथा “बागों में बहार है?....” जैसे दो दो युगल गान महंमद रफी की आवाज़ में थे. 


इसी तरह से कल्याणजी आणंदजी ने भी ‘सच्चा झुठा’ में “यूं ही तुम मुझ से बात करती हो....” तथा ‘छोटी बहू’ में “ये रात है प्यासी प्यासी.....” में रफी को ही लिया था. स्मरण रहे, ये दोनों ही फिल्में ‘आराधना’ के बाद की थी. (हालांकि ‘सच्चा झुठा’ का किशोर कुमार का गाया “मेरी प्यारी बहनिया बनेगी दुल्हनिया....” ज्यादा लोकप्रिय हुआ था.) तो ‘आराधना’ के दिनों में ही आई ‘दो रास्ते’ में लक्ष्मी-प्यारे ने “ये रेश्मी ज़ुल्फें, ये शरबती आंखें....” और “छुप गये सारे नज़ारे ओय क्या बात हो गई....” रफी की आवाज़ में दिये थे और लोकप्रिय भी इतने ही हुए थे.


उन्ही ‘एल.पी.’ ने ‘मेहबूब की मेहंदी’ के लिये “इतना तो याद है मुझे....” तथा “ये जो चिल्मन है, दुश्मन है हमारी...” महंमद रफी जी से गवाये थे. उसी जोडी ने ‘आन मिलो सजना’ के लिये “कोई नज़राना ले कर आया हूं मैं दीवाना तेरे लिये...” भी रफी साहब के लिये रखा था. इन दोनों फिल्मों में क्रमश: “मेरे दीवानेपन की भी दवा नहीं....” और “यहां वहां सारे जहां में तेरा राज है, जवानी ओ दीवानी तु ज़िन्दाबाद...” में लक्ष्मी - प्यारे ने किशोर कुमार का स्वर लिया था.

अंत में रफी और राजेश की जोडी के मेल का जो सब से अच्छा उदाहरण ‘हाथी मेरे साथी’ के अंतिम गीत में सुनने को मिला था, उसे याद करेंगे. ये गाना काफी जगहों पर ‘काका’ को श्रध्धांजलि के रूप में लिया गया था और हम भी आज उन के लिये वही कहेंगे.... “नफरत की दुनिया को छोडके, प्यार की दुनिया में, खुश रहना मेरे यार!”

 

Saturday, July 27, 2013

ફિલમની ચિલમ - જુલાઇ ૨૮, ૨૦૧૩


 
સલમાન ‘મૅન્ટલ’નું નામ બદલશે કે સ્પેલીંગ?

શું સલમાનને ‘મૅન્ટલ’ ટાઇટલ ગમતું નથી? આમ તો જો કે એ તેની જુની ગર્લફ્રેન્ડ કટરિનાના તાજા બૉયફ્રેન્ડ રણબીરકપૂરની આવનારી ફિલ્મને ટાર્ગેટ કરતો હોય એમ કહે છે કે ‘બેશરમ’ એવા નામ કરતાં તો તે સારું જ છે. પરંતુ, હકીકત એ છે કે ‘મૅન્ટલ’ એ માનસિક અસ્થિરતા માટે પણ વપરાતો શબ્દ હોઇ તેની જગ્યાએ ‘જય હો’ એવા ટાઇટલની વિચારણા થયાના સમાચાર એક તબક્કે વહેતા થયા હતા ખરા. પરંતુ, પિક્ચરનું નામ એ જ્યોતિષ સહિતની અનેક બાબતો પર આધારિત હોય છે અને તેમાં જો હીરોને પસંદ ના હોય તો ‘બજાતે રહો’ની જેમ નામ નહીં તો સ્પેલીંગ બદલવાની ફરજ તો પડી જ શકે.


‘બજાતે રહો’ના હીરો તુષાર કપૂરને તેમના જ્યોતિષીએ ન્યુમરોલોજીની રીતે ‘બજાતે’ના સ્પેલીંગમાં છેલ્લે ‘ઇ’ પછી ‘વાય’ પણ લગાડવાની સલાહ આપી હતી. એટલે સ્વાભાવિક જ આંકડાશાસ્ત્રનું એ ગણિત વાજતું-ગાજતું (એટલે કે બજાતે હુએ!) પ્રોડ્યુસર પાસે આવ્યું હશે અને સરવાળે ‘બજાતેય રહો’ એમ વંચાય એવા ટાઇટલ સાથે ફિલ્મ રજુ થઇ રહી છે. એવા નવતર સ્પેલીંગ્સ કરવા માટે તુષારની બહેન એકતાકપૂર તો જાણીતી છે જ. પરંતુ, એક ખણખોદીયા ફેશન પત્રકારે તો શોધી કાઢ્યું છે કે, એકતા જે ચંપલ પહેરે છે એ પણ, વિધી કરાવાયેલા છે. એ પોતાનો ડ્રેસ ગમે એટલો મોંઘો પહેરે, પણ ચપ્પલ તો એકતા પેલા ઊંચા પ્લેટફોર્મવાળા જ પહેરે છે! હવે આ બધી વાતો સાચી હશે કે ખોટી એ તો કોણ જાણે. પણ એક હકીકત તો છે જ કે એકતાને ટીવીમાં હોય કે ફિલ્મોમાં સફળતા એકધારી મળે જાય છે. એની આંગળીઓ પર વીંટીઓ, નંગ અને કાંડા પરના દોરા, નાડાછડી વગેરે શ્રદ્ધાની નિશાનીઓ છે. એવા કદાચ આંકડાકીય કારણસર જ તેની નવી ફિલ્મ સિક્વેલ હોવા છતાં નામમાં બગડો (૨) નહીં રખાવ્યો હોય! 



એકતાની સફળ ફિલ્મ ‘વન્સ અપોન એ ટાઇમ ઇન મુંબઈ’નું આનુસાંગિક ચિત્ર ૧૫મી ઑગસ્ટે રિલીઝ થાય છે, ત્યારે ‘ક્રિશ-ટુ’ કે ‘ધૂમ-થ્રી’ની માફક નામ પાછળ બગડો કે ત્રગડો લગાડવાને બદલે ટાઇટલ આવું રખાયું છે, ‘વન્સ અપોન એ ટાઇમ ઇન મુંબઈ દોબારા’! તે ફિલ્મ ‘વન્સ... દોબારા’ની રજુઆત ૮મીના ઇદવાળા સપ્તાહને બદલે ૧૫મી ઓગસ્ટે કરવાનું નક્કી કરવા પાછળ શાહરૂખની ‘ચેન્નાઈ એક્સપ્રેસ’ને લાઇન ક્લિયર આપવાનો આશય છે. ત્યારે શાહરૂખ પણ ‘એક્સપ્રેસ’ લોકલ ના થઈ જાય તે માટે પોતાની રીતે રાત-દિવસ જોયા વગર પ્રચારમાં લાગ્યો છે. તે જોતાં પ્રથમ તો તેની સરોગેટ બેબીની આસપાસના ન્યુઝ અને પછી તેના નામકરણ (‘અબરામ’)ની ચર્ચાઓ પૂરી થાય તે પહેલાં સલમાન સાથે સમાધાનના સમાચાર પણ મળી જતાં પ્રચારની રીતે મોકળું મેદાન મળ્યું કહી શકાય.


શાહરૂખ અને સલમાનનો વિવાદ- કમ- ઝગડો કટરિનાની બર્થડે પર એ હીરોઇનને કારણે જ થયો હતો. જ્યારે આજે કટરિના તો બન્ને ખાનને તડકે મૂકીને ખુલ્લેઆમ રણબીર સાથે હરે ફરે છે. કટરિના ગયા વરસે રમઝાનની ઇફતાર પાર્ટીમાં સલમાનની બહેનો અલવિરા અને અર્પિતા સાથે જતી હતી. આ સાલ જો કે શાહરૂખ સાથેના અબોલા તૂટતાં સલમાનને  ઇફતાર પાર્ટી ફળી કહી શકાય! સલમાને બોલતા થયા પછી શાહરૂખને તેના ખભાની સર્જરી વિશે પૂછ્યું હશે કે કેમ એ તો કોણ જાણે, પણ કીંગખાનની માફક શબાના આઝમીનો હાથ પણ આજકાલ ઝોળીમાં હોઇ તેની ઇન્ક્વાયરી ઇફતારમાં થતી રહે છે.


શબાનાને સાઉથ આફ્રિકામાં ફ્રેક્ચર થયાનું એ પરિણામ છે. જો કે અત્યારે ચિંતા જાવેદ અખ્તરની થાય એમ છે. કારણ કે શબાનાના કાંડાની સર્જરીની સાથે સાથે તેમની પ્રથમ પત્ની અને ફરહાનનાં મમ્મી હની ઇરાનીને પણ થાયરોડનો હુમલો થયો છે. ત્રીજી બાજુ પુત્ર ફરહાનને એક સ્પોર્ટ્સ સ્ટાર તરીકે ચમકાવતી ફિલ્મ ‘ભાગ મિલ્ખા ભાગ’ની ટિકિટબારી પરની રેસમાં ‘ડી ડે’ અને ‘રમૈયા વસ્તાવૈયા’ના આગમન છતાં સડસડાટ ૮૦ કરોડના આંકડાને ક્રોસ કરી ગઈ તેનો આનંદ પણ હશે. સ્પોર્ટ્સ સ્ટારને હાઇ લાઇટ કરતા અત્યારના ફિલ્મી વાતાવરણમાં કપિલદેવની કારકિર્દીમાં પ્રાણ સાહેબના ફાળાને પણ યાદ કરતા ચાલીએ.

કપિલની કરિયરની જ્યારે શરૂઆત હતી, ત્યારે કેટલાક નિષ્ણાતોનું મંતવ્ય હતું કે ‘હરિયાણા એક્સપ્રેસ’  જો ઑસ્ટ્રેલિયામાં ટ્રેઇનીંગ લે તો તેની બોલીંગમાં જરૂરી વિશીષ્ટ ધાર નીકળી શકે. પરંતુ, ક્રિકેટ બોર્ડે એ માટે ફંડ નહીં હોવાનું કહીને દરખાસ્તને આગળ ના વધારી. આ વાતને ‘સ્પોર્ટ્સવીક’ના તંત્રી ખાલિદ અન્સારીએ પોતાના સામયિકમાં જાહેર કરી અને લખ્યું કે કપિલને ઑસ્ટ્રેલિયા જવા-આવવાનું વિમાનનું ભાડું તે આપશે. હવે ત્યાંની તાલીમના ખર્ચા માટે કોઇ દાતા સ્પોન્સર આગળ આવે. ત્યારે પ્રાણ સાહેબે કપિલની ઓસ્ટ્રેલિયાની આખી ટ્રેઈનીંગનો ખર્ચો પોતે ઉપાડવાની ઓફર કરી. એટલું જ નહીં, ક્રિકેટ બોર્ડને ખખડાવી નાખતો એક આકરો પત્ર પણ લખ્યો. (“તમારી તાકાત ના હોય તો હું પૈસા આપીશ. પણ આ છોકરાને મોકલો...” વગેરે વગેરે!) પરિણામ?  છેવટે બોર્ડે જ ખર્ચ ઉઠાવ્યો. પરંતુ, કપિલે એક ઇન્ટર્વ્યુમાં કહેલું છે કે જો પ્રાણ સાહેબે  બોર્ડને એ પત્ર ના લખ્યો હોત તો પોતાની તાલીમ શક્ય ના બની હોત! (અને તો કપિલ વર્લ્ડ કપ જીતાડનાર ખેલાડી પણ બન્યો હોત કે કેમ? સોચો ઠાકુર!) 





તિખારો!
રણબીર કપૂરને પૂછાય કે ‘ડી ડે’ના મુખ્ય વિલન કોણ બને છે? તો એ શું કહે?.... ‘ડે ડી’!!