સલિલ કી મેહફિલ

ફિલમની ચિલમ!

૧૯૭૦નું વર્ષ:જ્યારે ફિલ્મસંગીતે કરવટ બદલી!

ફિલ્મ સંગીત દરેક દાયકે જાણે કે પડખું ફેરવતું હોય એમ જ્યારે ૧૯૭૦નું વર્ષ આવ્યું, ત્યારે સંગીત આકાશ ઉપર કિશોરકુમાર આગલા વરસ ૧૯૬૯ની ‘આરાધના’ ને પગલે પૂરા તેજ સાથે નિખરી ચૂક્યા હતા અને મહંમદ રફી જેવા ધુરંધરને પાછલી સીટ પર ખસવાનો વારો આવ્યો હતો. કેમ કે કિશોરદા તે દિવસોના સુપર સ્ટાર રાજેશ ખન્નાનો અવાજ બન્યા હતા. (એ એક કરવટ અમુક કલાકારોની કરિયર માટે કરવત સાબિત થઇ.) તે વર્ષે ખન્નાની ‘સફર’, ‘સચ્ચા ઝૂઠા’, ‘ખામોશી’ અને ‘ધી ટ્રેઇન’ ફિલ્મો આવી હતી અને તે ફિલ્મોનાં મોટા ભાગનાં ગાયનોમાં પુરૂષ અવાજ કિશોર કુમારનો હતો. `સફર’માં ઇન્દીવરે એક કેન્સર પેશન્ટની આંતરવ્યથાને વ્યક્ત કરતું જીવન વિશેનું ગીત “ઝિંદગી કા સફર, હૈ યે કૈસા સફર, કોઇ સમઝા નહીં, કોઇ જાના નહીં….” આપ્યું અને સામાન્ય  રીતે ‘ઉછલમ કૂદમ’ની છાપ ધરાવતા કિશોરકુમારે કેવી ગંભીરતાથી ગાયું! 

 

તેમાંની ભાવવાહી કવિતા અને કલ્યાણજી આનંદજીની હૈયા સોંસરવી ઉતરતી ધૂનમાં કિશોરદા જ્યારે ઊંચા સ્વરમાં આ શબ્દો ગાય.. “ઝિન્દગી કો બહોત પ્યાર હમને કિયા, મૌત સે ભી મોહબત નિભાયેંગે હમ, રોતે રોતે જમાને મેં આયે મગર, હંસતે હંસતે જમાને સે જાયેંગે હમ…” ત્યારે પણ કાવ્યની ગંભીરતાને જરાપણ અસર ના થાય એની કાળજી રખાઇ હોય. કુશળ સંગીતકારની આ જ તો ખુબી હોય છે! વળી, અંતરાના અંતે પાછા ધૃવ ઢાળમાં આવતાં મૃત્યુ બાદના રહસ્યનું સરળ શબ્દોમાં કેવું ગહન આલેખન.. “જાયેંગે પર કિધર, હૈ કિસે યે ખબર, કોઇ સમઝા નહીં, કોઇ જાના નહીં…”! સ્વરોના આરોહ અવરોહ દ્વારા એક ગાયકની ઓછી લોકપ્રિય સ્ટાઇલને પણ એટલી જ આસ્વાદક બનાવવાની આ કળા કેટલા સંગીતકારોને હસ્તગત હશે? ગીત જ જોતા જઇએ... હાથ કંગન કો આરસી ક્યા?

હકીકતમાં તો ૧૯૭૦નું વર્ષ કલ્યાણજી-આનંદજીનું ના કહી શકાય? એક જ વરસમાં કોઇ મ્યુઝિક ડાયરેક્ટર ‘સફર’ ઉપરાંત દેવ આનંદની એવરગ્રીન ફિલ્મ ‘જહોની મેરા નામ’, દિલીપકુમારની ‘ગોપી’, રાજેન્દ્રકુમારની ‘ગીત’, રાજેશખન્નાની ‘સફર’, ‘બંધન’ અને ‘સચ્ચા ઝૂઠા’, ધર્મેન્દ્રની ‘કબ ક્યૂં ઔર કહાં’ અને મનોજકુમારની ‘યાદગાર’ જેવી ફિલ્મોનું યાદગાર સંગીત આપે એ ક્રિએટીવીટીનો કેવો સુવર્ણકાળ કહેવાય! છતાં તે સાલના બેસ્ટ મ્યુઝિક ડાયરેક્ટરના એવોર્ડમાં આપણા આ કચ્છી માડુઓનું નોમીનેશન પણ નહતું થયું. બાકી એ પૈકીની દરેક ફિલ્મનાં માત્ર થોડાંક જ ગીત યાદ કરીએ તો પણ એક એકથી ચઢિયાતાં કયાં કયાં ગાયનો ગૂંજવા લાગે? 

“જહોની…”માં પિતા પુત્રીના પ્રેમ અને વિરહનું ગીત “ઓ બાબુલ પ્યારે…”, આશા ભોંસલેનું પદમા ખન્ના અને પ્રેમનાથ ઉપર ફિલ્માવાયેલું “હુસ્ન કે લાખો રંગ, કૌન સા રંગ દેખોગે..” અને તેના સામા છેડાનું ભક્તિ ગીત “ગોવીંદ બોલો, હરિ ગોપાલ બોલો…”! ઉપરાંત કિશોરકુમારની મસ્તીવાળું “પલ ભર કે લિયે કોઇ હમેં પ્યાર કર લે…” તો ખરું જ. ‘ગોપી’માં એક તરફ મહેન્દ્રકપૂરના બુલંદ કંઠે “રામચન્દ્ર કહ ગયે સીયા સે, ઐસા કલજુગ આયેગા…”ની સચોટ ભવિષ્યવાણી અને સામે રફી સાહેબનું અમર ભજન “સુખ કે સબ સાથી, દુ:ખ મેં ન કોઇ…”, તો ‘ગીત’નું “આજા તુઝ કો પુકારે મેરે ગીત રે…” તેમજ ‘યાદગાર’માં “એક તારા બોલે સુન સુન…” અને ‘બંધન’માં મુકેશના કંઠે “બિના બદરા કે બિજુરીયા કઇસે ચમકે…”ની ભોજપુરી રમઝટ!

આ બધાની સાથે સાથે ‘સચ્ચા ઝૂઠા’માં હ્રદયસ્પર્શી ગીત “મેરી પ્યારી બહનિયા બનેગી દુલ્હનિયા…” (અગેઇન કિશોરકુમાર!), જે રાજેશ ખન્નાને ‘બેસ્ટ એક્ટર’નો ફિલ્મફેર એવોર્ડ તે ફિલ્મ માટે અપાવવામાં કદાચ કારણભૂત હતું. છતાં તે સાલના સંગીતના પુરસ્કારોમાં આ ભાઇઓને ઉમેદવારી પણ પ્રાપ્ત ના થઇ હોય તો વિચારવાનું એ કે તે સમયે સૃજનશીલતાની કેવી જબરદસ્ત હરિફાઇ હશે? કેમ કે ૧૯૭૦માં જ લક્ષ્મી-પ્યારેનું ‘દો રાસ્તે’ જેવું સુપરહીટ આલ્બમ હતું. શંકર જયકિશન પણ ‘મેરા નામ જોકર’, ‘જહાં પ્યાર મિલે’ અને ‘પેહચાન’ સાથે હાજર હતા. ( આશ્ચર્યજનક રીતે એવોર્ડ ‘પેહચાન’ને મળ્યો હતો!) 

એસ.ડી. બર્મને ત્યાં સુધીની સૌથી મોંઘી હિન્દી ફિલ્મ (ખર્ચો? અધધ… એક કરોડ રૂપિયા!) ‘તલાશ’  નું સંગીત તૈયાર કરવામાં કશી કચાશ નહતી રાખી. આમ તો ‘તલાશ’ ૧૯૬૯ના છેલ્લા દિવસોમાં રિલીઝ થઇ હોઇ ટેકનિકલી એ ‘૬૯ની ગણાય. પરંતુ, તેનાં ગીતો સાચા અર્થમાં ૧૯૭૦માં જ આવ્યાં કહેવાય. ફિલ્મફેર એવોર્ડ અને બિનાકા બન્નેમાં એ ‘૭૦ની યાદીમાં હતું.  તે ટિકિટબારી ઉપર ફ્લોપ રહ્યું પણ સંગીતની રીતે સુપર હીટ હતું. ‘તલાશ’માં “ખાઇ હૈ રે હમને કસમ સંગ રહને કી...”, “આજ તો ઝુનલી રાત માં...”, “પલકોં કે પીછે સે તુમને ક્યા કહ ડાલા ફિર સે તો ફરમાના....” તેમજ ઇન્ડીયન રિધમનો પેલો માસ્ટરપીસ “તેરે નૈના તલાશ કરે...” જેણે મારી સંગીતની સમજમાં કંઇ કેટલાય ગણો ઇજાફો કર્યો. તેનો ઓડીયો અહીં ના મુકું તો તો સચિન દા અને મિત્ર પ્રકાશ જોશી એમ બન્નેનો ગુણ ચૂક્યો કહેવાઉં!  

(યુ ટ્યુબ ઉપર આ ગીતની વિડીયો ક્લીપ પણ ઉપલબ્ધ છે જ. પરંતુ, હેલન જેવાં દેખાતાં ડાન્સર મધુમતિના નૃત્યને જોવામાં સંગીતની અને ખાસ તો આજકાલ હિન્દી ફિલ્મી ગીતોમાં નહીવત સાંભળવા મળતાં ભારતીય તાલવાદ્યો તબલાં, પખાવજ અને તબલાતરંગની મઝા માણવાનું ચૂકી ના જવાય એટલે માત્ર ઓડિયો મુકું છું. “અમાલા દાદાની આ ટેપ જલુલ જલુલથી સાંભલજો...”!  ટૂંકમાં, શાયરોની ભાષામાં કહું તો “દાદ ચાહુંગા.. હમારે અસલી સચિન કે લિયે!!”)

તે ઉપરાંત સચિન દાનું જ ‘પ્રેમપૂજારી’ પણ ખરું. યાદ છે ને તેનાં ગીતો? “રંગીલા રે, તેરે રંગ મેં…” તથા “ફૂલોં કે રંગ સે, દિલ કી કલમ સે..’ અને નીરજની કલમે ‘પ્રેમ’ની આ બેમિસાલ વ્યાખ્યા, “શોખિયોં મેં ઘોલા જાયે, ફૂલોં કા શબાબ, ઉસ મેં ફિર મિલાઇ જાયે થોડી સી શરાબ હોગા યૂં નશા જો તૈયાર વો પ્યાર હૈ…”? તે જ સાલ રેખા અને રાખીની પ્રથમ હિન્દી ફિલ્મો ‘સાવનભાદોં’ અને ‘જીવન મૃત્યુ’ આવી. ‘સાવનભાદોં’માં સોનિક ઓમીએ “કાન મેં ઝૂમકા, ચાલ મેં ઠુમકા, કમર પે ચોટી લટકે…” ના ૮૫ ઝટકા આપ્યા અને ‘જીવન મૃત્યુ’માં લક્ષ્મીકાન્ત પ્યારેલાલે “ઝિલમિલ સિતારોં કા આંગન હોગા, રિમ ઝિમ બરસતા સાવન હોગા…”ની મધુર વર્ષા પણ ૧૯૭૦માં જ કરી. અમારા આજીવન પ્રિય એવા ‘એલ.પી.’ અને અન્ય સંગીતકારોની ક્રિએટીવીટી પણ તે વરસે ધોધમાર જ વરસી હતીને? (૧૯૭૦ના બાકી સંગીત વિશે વધુ આવતા અંકે... મોટેભાગે તો આવતી કાલે જ)

દરમિયાન આ ગીત પણ જુઓ જે રાખીની પ્રથમ ફિલ્મનું છે અને ધર્મેન્દ્ર ભરપુર યુવાનીમાં છે. એ સમયના કોઇપણ ગીતમાં ધર્મેન્દ્રને જોનારને નરગીસજીની પેલી વાત યાદ આવ્યા વિના ના રહે કે “ધર્મેન્દ્ર એટલે કોઇ સ્ત્રી લેખિકાએ પોતાની નવલકથામાં નાયકનું વર્ણન કરવા જે પ્રકારના હેન્ડસમ પુરુષની કલ્પના કરી હોય એવો દેખાવડો પુરુષ!”

તિખારો!
‘જીવન મૃત્યુ’ની આનંદ બક્ષીની એ અત્યંત લોકપ્રિય રચના “ઝિલમિલ સિતારોં કા આંગન હોગા, રિમ ઝિમ બરસતા સાવન હોગા…”માં ખાંચો કાઢતાં, તે દિવસોમાં એક હિન્દી સામયિકમાં એક વાચકે પૂછ્યું હતું કે, જો રિમઝિમ બરસતો સાવન હોય તો ઝિલમિલ સિતારા કેવી રીતે ચમકતા હોય?!!!